quarta-feira, janeiro 20, 2010

Bibi-malae Timor Leste nian


Carneiro a pastar atado a uma corda, em Gleno (foto do autor)

Iha rai tasi-feto ema hakiak bibi malae. Ihane’e la iha udan husi fulan Maio até fulan Novembro. Duút sai maran no lakon valor nutritivo. Besik Totuala no Com klima kuase rai-maran (klima “estepe”). Kondisaun sira ne’e diak liu atu bibi malae bele moris. Balada ne’e la gosta udan ka humidade no bele han du’ut maran no ai-tahan iha ai-look, ai-kafé , etc….. Sira han mos duut mak hela iha natar no han hare kain. To’os nain hakiak bibi malae tradicionalmente, balada han du’ut livre.

Ai-look ou ameixeira-da-India(Ziziphus mauritiana) é uma árvore das zonas secas da Costa Norte. Dá frutos saborosos, folhas para o gado e madeira para o lume (foto da Profª Virginia Trigo)

Bainira kalan hauhu bibi malae tama iha bibi malae uma, besik to’os nain uma nian. Na’in sira normalmente la fo suplementu ba balada (batar, trigu, kabas mussan,….). Loron ikus bailoron nian normalmente bibi malae hamlaha.
Distribuisaun bibi malae nian iha distritu sira (tinan 2001):
Baucau – 16218
Liquiça – 11638
Ambeno – 9605
Dili – 8356
Bobonaro - 8109
Manatuto – 5337
Viqueque – 4206
Lautem – 4009
Ainaro – 3675
Ermera – 2577
Aileu – 2209
Covalima - 1765
Manufahi – 1675
Total Nasional - 79379

Ovelhas nos arrozais de Baucau, depois das colheitas (foto do autor)

Bibi malae fo na'an. Ita bele mos huis bibi malae-feto.Afoin nakali susuben Ita bele emu ka halo keiju. Atu halo keiju Ita bele tutan derok-ben ba susuben bainira manas (40ºC). Depois Ita pasa susuben iha rede no haneha atu sai susuben be. Ita precisa mos tutan masin atu konserva keiju diak liu. Ema bele han keiju fresku ka maran. Atu conserva keiju maran diak liu Ita bele konserva iha mina-nu iha frasco de vidro. Se Ita nakali keiju iha be ho barak masi-midar Ita bele mos konserva nia.
Bibi malae tem diak ba to'os tanba nia fo fertilidade ba rai. Bainira bibi malae toba iha natar kain, sira nia tem diak liu. Bibi malae kulit mos diak no hanessan tapete ba salaun no sala-estar. Kulit ne'e diak los atu halo kasaku, etc...
Bibi malae na'in bele fo ai-kafe ba sirania balada durante bailoron atu fo proteína no energia bainira duút maran. Bibi malae mos presisa han masin.
Aparentemente bibi-malae iha Timor Leste pertense rasa Priangan.

Ovelhas no sob-coberto de palavão branco ou ai-bubur(Eucalyptus alba)(foto do autor)